Xã Lũng Ngoại, huyện Bạch Hạc, phủ Tam Đới, trấn Sơn Tây xưa, nay là xã Lũng Hòa, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc có ba ngôi đình, một ngôi đền thờ vị nữ đại tướng của Hai Bà Trưng là Lê Ngọc Chinh, hiệu là Ngọc Phượng công chúa.

Thư tịch cũ ghi chép lại: Ở Đàm Luân (Hòa Loan - Lũng Hòa ngày nay) có ông Lê Hoàn làm nghề bốc thuốc, lấy vợ là Nguyễn Thị Tần, người xã Lũng Ngoại (còn gọi là Lũng Ngòi). Về gia thế, vị tổ 3 đời nhà họ Lê vốn quê ở xã Vĩnh Khang, phủ Kinh Môn, xứ Hải Dương, làm quan y viện. Đất Kinh Môn, bị binh lửa tàn phá, ông tổ họ Lê chuyển lên ở xã Lũng Ngoại và vẫn theo nghề thuốc. Đến đời con trai ông là Lê Quang sinh được hai con trai. Một người là Lê Định, năm 23 tuổi sau khi lập gia đình lại trở về quê cũ sinh sống, giữ cơ nghiệp tổ tông. Người con thứ là Lê Hoàn, sau khi kết duyên với bà Tần thì về cư trú ở xóm Ngự, giáp Đông xã Đàm Luân (Hòa Loan ngày nay), đời sau gọi nơi ấy là đất "khai cơ" (mở nền móng). Hai ông bà đều là người đạo đức, trọng nghĩa, hay cứu giúp người nghèo, hiềm một nỗi hiếm muộn. Một hôm, ông bà đi hái thuốc về ngồi nghỉ ở hồ sen, than thở về cảnh nước Nam bị quân đô hộ giày xéo, áp bức… Bỗng đâu giữa hồ chợt mờ ảo hiện ra một chiếc thuyền nhỏ, trên thuyền có hai người con gái thắt lưng đỏ, buông tóc chèo thuyền, chốc lát rồi biến mất. Từ hôm đó bà Tần có thai, đủ tháng ngày sinh ra hai cô con gái, đặt tên là Ngọc Thanh và Ngọc Chinh, tục gọi là Ả Chàng, Ả Chạ. Chị nết na thùy mỵ, em dung mạo sắc sảo, hiếu động.

Bấy giờ Tô Định làm Thái thú, trong nước trăm họ lầm than. Năm hai chị em 19 tuổi, Ngọc Thanh bị tên quan đô hộ nhà Hán cưỡng bức bắt về làm tiểu thiếp. Ngọc Thanh uất ức, nhịn ăn cho đến chết. Hay tin dữ, ông bà Lê Hoàn vừa căm phẫn bọn quan quan đô hộ, vừa xót thương con, uất ức mà sinh bệnh rồi lần lượt qua đời.Trước lúc lâm chung, ông Lê Hoàn cần tay Ngọc Chinh mà nói “Con có khí phách anh hùng, vì nước mất nên nhà mang nhục, con hãy nhớ lấy”. Lê Ngọc Chinh ghi nhớ lời cha, mang chí trả thù nhà, giúp nước an dân. Được sự giúp đỡ của ông cậu là Nguyễn Tú, Ngọc Chinh đã tụ tập trai gái trong vùng thành đội dân binh, ngày đêm tập luyện võ nghệ, còn đi khắp vùng xung quanh tìm người cùng chí hướng chống lại ách đô hộ của nhà Hán. Bà được mọi người tôn làm chủ soái, lấy Đàm Luân làm căn cứ, tế cờ, thống nhất chống lại lệnh của phủ Thái thú, không đóng thuế cho quân Hán. Ngọc Chinh khởi nghĩa ở vùng Lũng Ngoại, nghĩa quân của bà đã đánh cướp được một đoàn thuyền lương của quân Hán, chém đầu tướng giặc (có tài liệu ghi là Lưu Ứng Khâm) ở đoạn sông Hồng thuộc xã Cao Đại, huyện Vĩnh Tường ngày nay.

Bấy giờ ở Mê Linh (năm 40), Hai Bà Trưng dựng cờ khởi nghĩa, kêu gọi khắp nơichiêu binh mãi mã.Lê Ngọc Chinh liền đem nghĩa binh về quy tụ cùng quân đội của Hai Bà Trưng, được giao ấn tín và phong làm Tả quân nội thị. Trong cuộc chiến với quân Tô Định, Ngọc Chinh bày mưu, định kế, dũng cảm thống lĩnh quân binh lập nhiều chiến công. Sau khi đại thắng, Ngọc Chinh được phong làm Đại tướng quân, theo vó ngựa của bà, một vùng lưu vực sông Lô, sông Chảy sạch tan bóng giặc. Khởi nghĩa thắng lợi, Trưng Trắc xưng vương (Trưng Vương), xây dựng chính quyền tự chủ, phong chức tước cho những người có công lao lớn trong sự nghiệp giành lại độc lập. Lê Ngọc Chinh được phong là “Ngọc Phượngcông chúa”, chức Chinh Thảo đại tướng quân, ban cho 8 chữ Quần thoa hào kiệt, dũng lược tuyệt trần, cho xây dựng dinh sở ở quê hương (Lũng Hòa ngày nay).

Khi vua Hán sai tướng Mã Viện đem quân sang tái chiếm lại nước ta (năm 42). Ngọc Chinh chỉ huy nghĩa quân chặn đánh giặc.Sau nhiều trận giao chiến, Hai Bà Trưng rút quân về Cấm Khê (Hà Nội), còn bà thì rút về Đàm Luân (Lũng Hòa). Mã Viện cử phó tướng Lưu Long đem quân đến đánh Đàm Luân. Một trận đánh lớn đã diễn ra tại Gò May (thuộc thôn Hòa Loan, xã Lũng Hoà, huyện Vĩnh Tường, Vĩnh Phúc ngày nay). Tương truyền, trong lúc tả xung hữu đột, bà lỡ tay văng gươm xuống đất, bà liền dùng dải yếm buộc đá vào và quăng ra xung quanh như vũ khí để đánh giặc . Một đầu có buộc đá, còn đầu kia quấn vào tay, cứ thế vung ra thành những vòng tròn, đi tới đâu quân giặc dạt ra tới đó. Sau cùng, dây yếm đứt, hòn đá văng ra xa(tích xưa truyền lại là: về sau, hòn đá rơi về địa phận thôn Lũng Ngoại nên Lũng Ngoại có trò hú đáo, còn dải yếm bay về địa phận thôn Hòa Loan nên Hòa Loan có trò kéo co). Trước thế giặc mạnh và áp đảo, quân của Lê Ngọc Chinh không cầm cự được, bà bị dồn đến đầm sen ở Đàm Luân.Biết không thể cứu vãn được tình hình, không để bị giặc bắt sống, nữ tướng đã nhảy xuống đầm sen lớn bên Gò May tuẫn tiết.Theo thần phả, bà sinh ngày mùng 10 tháng Chín năm Canh Thìn (năm 20), mất ngày mùng 4 tháng Giêng năm Quý Mão (năm 43).

Ghi nhớ công đức của vị nữ tướng tài ba, có công an dân, hộ quốc, nhân dân trong vùng lập đền miếu tại cung sở, làm nơi thờ bà và tôn bà làm “thánh mẫu”, dựng đình và tôn vinh bà làm thần thành hoàng làng. Lũng Ngoại trước có ba ngôi đình: đình Đông, đình Nam, đình Trung (đình giữa) và đền Ngòi (còn gọi là miếu) thờNgọc Phượng công chúa. Đình Trung đã bị phá hủy trong thời kỳ chiến tranh. Hiện nay, còn ba di tích là đình Đông, đình Nam, đền Ngòi, cả ba di tích đều được xếp hạng cấp quốc gia, đã và đang được nhà nước và nhân dân chung tay góp sức tu bổ tôn tạo, nhằm bảo tồn và phát huy giá trị di tích, để nơi linh thiêng thờ tự vị nữ đại tướng Lê Ngọc Chinh được bền vững, lưu danh thơm mãi mãi về sau./.

Linh Ngã